Nederlandse Bedrijven als Doelwit

Bij de Rondetafelconferentie in 1949 was overeengekomen dat Nederlandse ondernemingen in Indonesië zouden worden gevrijwaard tegen onderbreking van winstovermakingen, onteigening en nationalisatie. Formeel was deze overeenkomst eind 1957 nog van kracht. Bij de opzegging door Indonesië van de Nederlands-Indonesische Unie en de Rondetafelovereenkomsten in februari 1956 werden namelijk de financieel-economische verdragen nadrukkelijk uitgezonderd. (8) Dit ondanks het feit dat deze opzegging onmiddellijk volgde op het mislukken van de conferentie van Genève, waar over deze verdragen werd onderhandeld, en er in de pers al dreigend was gesproken over onteigening van Nederlandse bezittingen.

Het handhaven van de financieel-economische verdragen wijst op een voorzichtige, pragmatische aanpak van de Indonesische regering ten opzichte van de ook voor de Indonesische economie zo essentiële Nederlandse bedrijven in het land. Dit is te meer opmerkelijk omdat in nagenoeg alle ontwikkelingslanden (bijna allemaal ex-koloniën) de heersende ideologie die van het staatssocialisme was: alle belangrijke bedrijven dienen zoveel mogelijk in staatshanden te komen, particulier kapitaal werkt primair voor eigen belang, en als het dan nog buitenlands kapitaal is werkt het zeker niet in het nationale belang. Bovendien vond juist in die tijd de spectaculaire nationalisatie van het Suezkanaal plaats, die in Indonesië de roep tot nationalisatie aanwakkerde.

In schril contrast tot deze voorzichtige aanpak stond wat er minder dan twee jaar later gebeurde. Eind oktober 1957 kondigde de regering een algemene campagne af voor de bevrijding van Irian Barat, en President Soekarno eiste in het openbaar dat de economische betrekkingen met Nederland zouden worden verbroken. De campagne begon met een vierdaagse boycot tegen het Nederlandse bedrijfsleven in Indonesië, die duurde van 28 oktober tot 1 november 1957. Op 10 november 1957 begon de tweede fase van de boycot met het beschilderen van Nederlandse huizen, winkels, kantoren en auto's met anti-Nederlandse leuzen, en met daden van intimidatie en vandalisme. Toen op 29 november 1957 de twaalfde Algemene Vergadering der Verenigde Naties niet de vereiste tweederde meerderheid voor het Indonesische standpunt ten aanzien van Nieuw-Guinea opleverde, kondigde de regering voor 2 december 1957 een algemene 24-uurs staking aan in alle Nederlandse bedrijven. De staking vond plaats, doch daarbij bleef het niet. Zij werd gevolgd door een aantal "spontane" acties die de regering niet had bedoeld en voorzien, met als begin de "overname" van de KPM op 3 december 1957. (9)

De door de regering gesanctioneerde campagne om Nederland onder druk te zetten groeide uit tot een breed en ongebreideld offensief tegen Nederlandse belangen. Met name de communistische vakcentrale SOBSI en een aantal andere links georienteerde organisaties speelden hierin een belangrijke rol. Zowel door het kabinet-Djuanda als door de meeste politieke partijen en de legerleiding werden deze ontwikkelingen met zorg gadegeslagen. De economische gevolgen zouden desastreus kunnen zijn. Er werd dan ook snel ingegrepen. Reeds op 5 december 1957 werd bekend gemaakt dat de door het personeel overgenomen Nederlandse bedrijven onder toezicht van de regering werden geplaatst, gevolgd door een decreet dat alle Nederlandse bedrijven tijdelijk onder staatsbeheer stelde, waarbij er de nadruk op gelegd werd dat deze maatregel geen nationalisatie inhield. Dit laatste had de bedoeling om de mogelijkheid tot herstel van de oude situatie open te laten en daarmee een lokmiddel te hebben om Nederland tot concessies inzake Nieuw-Guinea te bewegen. (10) Toen de overnamegolf niet leek te stuiten, greep het leger in. Op 13 december 1957 kwam er een order van de legercommandant die elke verdere eigenmachtige inbezitneming van bedrijven door arbeiders met strenge straffen bedreigde. Tevens werd bepaald dat de onder regeringstoezicht gestelde Nederlandse ondernemingen door militairen zouden worden beheerd.

Ondanks het feit dat de regering hierdoor weer greep op de situatie kreeg, kon of wilde men de toestand van voor de overnames niet herstellen. Was men bang ervan beschuldigd te worden de strijd tegen Nederland te saboteren? Of vreesde men gezichtsverlies?

Het meest waarschijnlijk is dat de regering veronderstelde met deze maatregelen (waarmee men dus de "wilde" overnames een legitiem karakter gaf en althans enigszins orde op zaken probeerde te stellen) enerzijds de druk op Nederland te kunnen continueren en anderzijds de economische schade te beperken door de mogelijkheid de bedrijven onder Indonesisch beheer voort te zetten. Maar deze veronderstelling was een illusie: de druk op Nederland had geen effect en het voor de Indonesische economie belangrijkste Nederlandse bedrijf, de KPM, van de ene dag op de andere volledig lamgelegd, bleef volledig stilliggen en heeft sindsdien nimmer meer enige rol gespeeld in het inter-insulaire verkeer. Ook voor de meeste andere Nederlandse bedrijven betekende het het einde van hun activiteiten in Indonesië.

Een citaat over de gevolgen:

Nederland heeft destijds geen poging gedaan om met Indonesië alsnog tot een vergelijk te komen, teneinde zijn onderdanen en economische belangen in dat land veilig te stellen. De toenmalige minister-president Drees was van oordeel dat, ook al zou men ten aanzien van de de Nieuw-Guinea kwestie een toegeeflijke houding aannemen, dit slechts een tijdelijke verbetering in de betrekkingen zou betekenen. Hij achtte het onafwendbaar dat vroeg of laat Indonesië tot nationalisatie van het Nederlandse bedrijfsleven zou overgaan. (13)

Bovendien hadden de gebeurtenissen de stemming in Nederland ten opzichte van Indonesië (lees: Soekarno) allesbehalve gunstig beïnvloed, integendeel. Er heerste een algemeen gevoelen dat met Indonesië geen goed garen te spinnen was.

Wel liet de Nederlandse regering enige marineschepen patrouilleren in de wateren tussen de Indonesische archipel. Deze schepen hadden enerzijds de opdracht om zo nodig hulp te verlenen bij evacuatie van landgenoten en anderzijds om de Nederlandse scheepvaart te beschermen. Dit laatste hield ook in het verhinderen dat Indonesië de vastgehouden KPM-schepen onder eigen vlag in de vaart zou brengen. (14)

Aan beide zijden overheerste in feite sentiment boven rationaliteit. Zou met andere spelers het spelverloop anders zijn geweest? Het verhaal is niet compleet zonder enkele opmerkingen over een (misschien wel de) hoofdrolspeler in het drama: Soekarno, de toenmalige president van Indonesië.

---

Vorige | Inhoud | Volgende